സാങ്കേതിക വിദ്യാഭ്യാസം: മുന്നേറാന്‍ ഇനിയുമേറെ

സാങ്കേതിക വിദ്യാഭ്യാസം: മുന്നേറാന്‍ ഇനിയുമേറെ

ഡി. രാജസേനന്‍/ ബിനു പി. പോള്‍


സവിശേഷമായ വികസനമാതൃകകൊണ്ട് ലോകത്തിന്റെ ശ്രദ്ധ പിടിച്ചുപറ്റിയ കേരളത്തിന്റെ വിദ്യാഭ്യാസ ചരിത്രത്തില്‍ 1996 മുതലുള്ള പത്തുവര്‍ഷ കാലത്തിന് പ്രത്യേക സ്ഥാനമാണുള്ളത്. സംസ്ഥാന രൂപവത്കരണം മുതല്‍ തന്നെ പരിമിതമായ പരിഗണന മാത്രം ലഭിച്ചിരുന്ന സാങ്കേതിക വിദ്യാഭ്യാസരംഗത്ത് വിപ്ലവകരമായ മാറ്റങ്ങള്‍ വന്നത് ഈ കാലഘട്ടത്തിലാണ്.

നാടിന്റെ വികസന നയരൂപവത്കരണത്തില്‍ പ്രധാന ഘടകമായി ഉന്നത സാങ്കേതിക വിദ്യാഭ്യാസമേഖല പരിഗണിക്കപ്പെടുന്നതിലെ കാലതാമസംമൂലം സാങ്കേതിക വിദ്യാഭ്യാസത്തിന് 90-കളുടെ ആദ്യപകുതി വരെ കേരളത്തിലെ വലിയൊരു വിഭാഗം കുട്ടികള്‍ ആശ്രയിച്ചിരുന്നത് മറ്റു സംസ്ഥാനങ്ങളെയാണ്.

സര്‍ക്കാര്‍ മുതല്‍മുടക്കും
സ്വകാര്യ സംരംഭങ്ങളും

സാങ്കേതിക വിദ്യാഭ്യാസ രംഗത്തെ സര്‍ക്കാര്‍ മുതല്‍മുടക്ക് അപര്യാപ്തമാണെന്ന തിരിച്ചറിവിന്റെ അടിസ്ഥാനത്തിലാണ് 1957-ല്‍ കര്‍ണാടകത്തിലും 77-ല്‍ അന്ധ്രപ്രദേശിലും 85-86-ല്‍ തമിഴ്‌നാട്ടിലും ഈ രംഗത്ത് സ്വകാര്യപങ്കാളിത്തനയം നടപ്പാക്കിയത്. 1970- നുശേഷം എന്‍ജിനീയറിങ് മേഖലയില്‍ ഇത്തരം സ്വകാര്യ സംരംഭങ്ങള്‍ നല്‍കിയ സംഭാവനകള്‍ വളരെ വലുതാണ്. ഇന്ന് എന്‍ജിനീയറിങ് ബിരുദതല വിദ്യാഭ്യാസമേഖലയില്‍ ഏഴു ലക്ഷം വിദ്യാര്‍ഥികളോളം പഠിക്കുന്നത് സ്വകാര്യ സാങ്കേതിക സ്ഥാപനങ്ങളിലാണെന്ന് എ.ഐ.സി.ടി. പുറത്തുവിട്ട കണക്കുകള്‍ സാക്ഷ്യപ്പെടുത്തുന്നു. മറ്റു തെന്നിന്ത്യന്‍ സംസ്ഥാനങ്ങളേക്കാള്‍ വളരെ വൈകിയാണ് കേരളത്തില്‍ ഇത്തരം ഒരു നയത്തിന് അനുമതിയുണ്ടായത്. 90-കളുടെ അന്ത്യത്തില്‍ വന്ന നയപരമായ മാറ്റങ്ങളുടെ ഫലമായി എന്‍ജിനീയറിങ് വിദ്യാഭ്യാസരംഗത്ത് സ്വകാര്യസംരംഭങ്ങള്‍ സ്ഥാനമുറപ്പിച്ചു. 1994-ല്‍ മലപ്പുറത്താണ് കേരളത്തിലെ ആദ്യത്തെ സ്വാശ്രയ എന്‍ജിനീയറിങ് കോളേജ് സ്ഥാപിതമായത്. 1996-ല്‍ തുടങ്ങുന്ന ദശാബ്ദത്തിലാണ് ഉന്നത സാങ്കേതിക വിദ്യാഭ്യാസത്തിനുവേണ്ടി മറ്റു സംസ്ഥാനങ്ങളിലേക്ക് ചേക്കേറുന്ന കുട്ടികളുടെ ഒഴുക്കു നിയന്ത്രിക്കാന്‍ നമുക്ക് കഴിഞ്ഞത്. 1996-2006 വര്‍ഷങ്ങളില്‍ സ്വകാര്യ ഉന്നത സാങ്കേതിക വിദ്യാഭ്യാസ രംഗത്ത് കേരളം 375 ശതമാനം വളര്‍ച്ച നേടി.

ഈ രംഗത്ത് ആകെ 75 ശതമാനം സീറ്റു വര്‍ധനയും ഉണ്ടായത് ഈ കാലയളവില്‍ത്തന്നെയാണ്. ഇങ്ങനെ വര്‍ധിപ്പിച്ച എന്‍ജിനീയറിങ് സീറ്റുകളുടെ 85 ശതമാനവും നടപ്പാക്കിയത് ഇ.കെ. നായനാര്‍-പി.ജെ. ജോസഫ് ടീമിന്റെ ഭരണകാലത്താണ്. സ്വകാര്യ മുതല്‍മുടക്ക് അനുവദിച്ചുകൊണ്ട് നായനാര്‍ സര്‍ക്കാര്‍ ഉന്നതസാങ്കേതിക വിദ്യാഭ്യാസ നയത്തില്‍ കാതലായ മാറ്റം വരുത്തി. പിന്നീടു വന്ന എ.കെ. ആന്റണി, ഉമ്മന്‍ചാണ്ടി സര്‍ക്കാറുകളും ഇതേ നയം പിന്തുടര്‍ന്നു. നമ്മുടെ കുട്ടികള്‍ എന്‍ജിനീയറിങ് ബിരുദത്തിനായി മറ്റു സംസ്ഥാനങ്ങളെ ആശ്രയിക്കേണ്ടി വരുന്നതില്‍ ഗണ്യമായ കുറവുവരുത്താന്‍ ഈ നയപരമായതീരുമാനത്തിനു സാധിച്ചു. ഏറെക്കുറെ ഇക്കാര്യത്തില്‍ സ്വയം പര്യാപ്തത നേടാന്‍ കുറഞ്ഞ കാലയളവുകൊണ്ട് സംസ്ഥാനത്തിന് കഴിഞ്ഞു. ഇന്ന് ഏകദേശം 2,500 കോടി രൂപയോളമാണ് ഈ മേഖലയിലെ വാര്‍ഷിക വിനിമയത്തോത്. സര്‍ക്കാറിന്റെ നിക്ഷേപം ഓരോ വര്‍ഷവും കുറഞ്ഞുവരുന്നുവെങ്കിലും സ്വകാര്യ പങ്കാളിത്തത്തോടെ സാങ്കേതിക വിദ്യാഭ്യാസമേഖലയിലെ അടിസ്ഥാന സൗകര്യങ്ങള്‍ അനുദിനം വര്‍ധിച്ചുവരികയാണ്.

സാമൂഹിക പ്രാതിനിധ്യത്തിലെ
അസമത്വം

1986-ലെ ദേശീയ വിദ്യാഭ്യാസനയത്തിന്റെ ഭാഗമായി കേരളത്തിലെ കോളേജുകളില്‍നിന്ന് പ്രീഡിഗ്രി അടര്‍ത്തിമാറ്റി, സ്‌കൂളുകളിലെ ഹയര്‍ സെക്കന്‍ഡറി വിദ്യാഭ്യാസത്തിന്റെ ഭാഗമാക്കി.2001-ല്‍ പ്ലസ് ടു സമ്പ്രദായം കേരളത്തില്‍ പൂര്‍ണമായ തോതില്‍ നിലവില്‍ വന്നു. 1997-98 കാലയളവില്‍ ഹയര്‍സെക്കന്‍ഡറി മേഖലയില്‍ ഉണ്ടായിരുന്ന 1,06,000 സീറ്റുകള്‍ 2009-2010 ആയപ്പോഴേക്കും 3,60,000 ആയി വര്‍ധിച്ചു. ഇതില്‍ത്തന്നെ സയന്‍സ് വിഭാഗത്തിലുണ്ടായ സീറ്റുവര്‍ധന 20000-ത്തില്‍നിന്ന് 1,30,000 ആയി എന്നത് ശ്രദ്ധേയമായ വസ്തുതയാണ്. കോളേജുകളെ അപേക്ഷിച്ച് സ്‌കൂളുകള്‍ സംസ്ഥാനത്തിന്റെ ഉള്‍പ്രദേശങ്ങളില്‍പ്പോലും ഉള്ളതുകൊണ്ട്, ഗ്രാമപ്രദേശങ്ങളിലെ കുട്ടികള്‍ക്കുപോലും ഹയര്‍ സെക്കന്‍ഡറി തലത്തില്‍ സയന്‍സ് വിദ്യാഭ്യാസത്തിന് അവസരം ലഭിച്ചു. സമൂഹത്തിലെ ദുര്‍ബല വിഭാഗങ്ങള്‍ക്കാണ് ഇത് ഏറ്റവും പ്രയോജനപ്പെട്ടത്.

വളരെ നിര്‍ണായകവും ദൂരവ്യാപകവുമായ ചലനങ്ങള്‍ സമൂഹത്തില്‍ ഉണ്ടാക്കിയ മാറ്റമാണിത്. ഹയര്‍ സെക്കന്‍ഡറി തലത്തിനുശേഷം ഉന്നത/സാങ്കേതിക വിദ്യാഭ്യാസത്തിനു പ്രവേശനം നേടുന്ന ഗ്രാമീണമേഖലയില്‍നിന്നുള്ള കുട്ടികളുടെ എണ്ണത്തിലുണ്ടായ വര്‍ധനയാണ് ഇതിനുള്ള തെളിവ്. 2010-ല്‍ യു.ജി.സി. പുറത്തിറക്കിയ 'ഇന്ത്യയിലെഉന്നത വിദ്യാഭ്യാസത്തിന്റെ വികസന സാധ്യത, പരിമിതികള്‍, നിലവാരം, സാമ്പത്തിക ഘടകങ്ങള്‍' എന്നിവയെക്കുറിച്ചുള്ള പഠനറിപ്പോര്‍ട്ടില്‍, കേരളത്തിലെ കര്‍ഷകകുടുംബങ്ങളില്‍നിന്ന് ഹയര്‍ സെക്കന്‍ഡറിക്കുശേഷം വിദ്യാഭ്യാസത്തിനു ചേരുന്ന കുട്ടികളുടെ ശതമാനം 1993-94-ല്‍ 6.54 ആയിരുന്നത് 2004-05-ല്‍ 13.53 ആയി വര്‍ധിച്ചുവെന്ന് കണക്കാക്കിയിരിക്കുന്നു. നിത്യത്തൊഴില്‍ ഉപജീവനമായ കുടുംബങ്ങളില്‍നിന്നുള്ള വിദ്യാര്‍ഥികളുടെ ഹയര്‍ സെക്കന്‍ഡറിക്കു ശേഷമുള്ള പഠനനിരക്ക് 5.48-ല്‍നിന്ന് 10.82 ശതമാനമായി വര്‍ധിച്ചു. ഹയര്‍ സെക്കന്‍ഡറി തലത്തില്‍, സീറ്റുകുളുടെ അനുപാതം സംബന്ധിച്ച തടസ്സങ്ങള്‍ നീങ്ങിയതോടെ ഗ്രാമീണ സാമൂഹിക-സാമ്പത്തിക മേഖലകള്‍ക്ക് ഉണര്‍വേകിക്കൊണ്ട് പഠിക്കാനെത്തുന്ന ഗ്രാമീണ പെണ്‍കുട്ടികളുടെ എണ്ണത്തിലും കാര്യമായ വര്‍ധനയുണ്ടായി. മേല്പറഞ്ഞ യു.ജി.സി. റിപ്പോര്‍ട്ടനുസരിച്ച് കേരളത്തിലെ ഗ്രാമീണ മേഖലയില്‍നിന്ന് ഉന്നത പഠനത്തിനെത്തുന്ന പെണ്‍കുട്ടികളുടെ ശതമാനം 1993-94-ലെ 13.37-ല്‍നിന്ന് 2004 -05-ല്‍ 26.62 ആയി ഉയര്‍ന്നു. ഉന്നത/ സാങ്കേതിക വിദ്യാഭ്യാസത്തിനെത്തുന്ന പട്ടികജാതി, പട്ടികവര്‍ഗവിദ്യാര്‍ഥികളുടെ എണ്ണത്തിലും കാര്യമായ വര്‍ധനയുണ്ടായി. പ്ലസ് ടു സ്‌കൂളുകളുടെ എണ്ണം കൂട്ടിയപ്പോള്‍, ഗ്രാമീണ വിദ്യാര്‍ഥികള്‍ക്ക് ചെലവുകുറഞ്ഞ വിദ്യാഭ്യാസ സൗകര്യമാണ് ലഭ്യമായത്. മറ്റൊരര്‍ഥത്തില്‍, സാങ്കേതിക വിദ്യാഭ്യാസ യോഗ്യത നേടിയ കേരളത്തിലെ യുവതീയുവാക്കള്‍ കൈവരിച്ച, സാമ്പത്തിക മെച്ചമുള്ള പുതിയ തൊഴില്‍മേഖലകളിലെ നേട്ടങ്ങള്‍ക്കു പിന്നില്‍ പ്ലസ് ടു തലത്തില്‍ ശാസ്ത്രവിഷയങ്ങള്‍ പഠിക്കാനുള്ള അവസരലഭ്യതകൂടിയതാണ് കാരണം എന്നു കാണാം.

കൊച്ചി ശാസ്ത്രസാങ്കേതിക സര്‍വകലാശാലയിലെ സെന്റര്‍ ഫോര്‍ സോഷ്യല്‍ എക്‌സ്‌ക്ലൂഷന്‍ ആന്‍ഡ് ഇന്‍ക്ലൂസീവ് പോളിസിയുടെ ആഭിമുഖ്യത്തില്‍ എന്‍ജിനീയറിങ് കോളേജ് അഡ്മിഷനുകളിലെ സാമൂഹിക, സാമ്പത്തിക പരിഗണന, സ്ത്രീപുരുഷ അനുപാതം തുടങ്ങിയ ഘടകങ്ങളെ അടിസ്ഥാനമാക്കി നടത്തിയ വസ്തുതാപഠനത്തില്‍ ചില പ്രധാനപ്പെട്ട കാര്യങ്ങള്‍ വെളിപ്പെടുകയുണ്ടായി. ഉയര്‍ന്ന റാങ്ക് നേടിയവരില്‍ സാമൂഹിക, സാമ്പത്തിക ഘടകങ്ങളും സ്ത്രീപുരുഷവ്യത്യാസവും സ്വാധീനം ചെലുത്തുന്നതായി കണ്ടു. ആണ്‍കുട്ടികള്‍ പെണ്‍കുട്ടികളേക്കാള്‍ മുന്നില്‍ എത്തുന്നതായും സാമൂഹിക, സാമ്പത്തിക പശ്ചാത്തലം നേട്ടങ്ങളെ സ്വാധീനിക്കുന്നതായും തെളിഞ്ഞു. ലിംഗവ്യത്യാസമനുസരിച്ച് എന്‍ട്രസ് നേട്ടങ്ങള്‍ അപഗ്രഥിക്കുമ്പോള്‍ പോസിറ്റീവായ ലിംഗപ്രാതിനിധ്യ സൂചിക കൂടുതല്‍ ആണ്‍കുട്ടികളെയും നെഗറ്റീവായ ലിംഗപ്രാതിനിധ്യ സൂചിക കൂടുതല്‍ പെണ്‍കുട്ടികളെയും വിലയിരുത്താന്‍ ഉപയോഗപ്പെടുത്തിയതില്‍ മുസ്‌ലിം സമുദായത്തില്‍ ആണ്‍കുട്ടികള്‍ ഉയര്‍ന്ന പ്രാതിനിധ്യം കാണിക്കുകയുണ്ടായി. ഇതുകൂടാതെ, മുസ്‌ലിം സമുദായത്തിലെ പെണ്‍കുട്ടികള്‍, സ്വന്തം സമുദായത്തിലെ ആണ്‍കുട്ടികളെ അപേക്ഷിച്ചും ഇതര സമുദായങ്ങളിലെ പെണ്‍കുട്ടികളെ അപേക്ഷിച്ചും വളരെ പിന്നിലാണെന്നും തെളിഞ്ഞു. ഈഴവ സമുദായമാകട്ടെ, ലിംഗാധിഷ്ഠിത സൂചികയുടെ അടിസ്ഥാനത്തിലുള്ള വിലയിരുത്തലില്‍ ആണ്‍-പെണ്‍ വ്യത്യാസമില്ലാതെ നേട്ടങ്ങള്‍ കൈവരിക്കുന്നതായും ഉയര്‍ന്ന റാങ്കുകളില്‍ ഈഴവ വിഭാഗത്തിലെ ആണ്‍കുട്ടികള്‍ മുന്നിലെത്തുന്നതായും തെളിഞ്ഞു. മുസ്‌ലിം, ഈഴവ സമുദായങ്ങളെ അപേക്ഷിച്ച് പട്ടികജാതി, പട്ടികവര്‍ഗ വിഭാഗങ്ങളിലെ കുട്ടികള്‍ ഏറ്റവും പിന്നിലാണെന്നും വ്യക്തമായി. സ്യൂഡോ ലോറന്‍സ് കര്‍വ് ഉപയോഗിച്ച് നടത്തിയ വിശകലനത്തില്‍ എന്‍ട്രന്‍സ് പരീക്ഷയിലെ നേട്ടങ്ങളില്‍ സാമൂഹിക, സാമ്പത്തിക പശ്ചാത്തലത്തിന് ഗണ്യമായ സ്വാധീനമുണ്ടെന്ന് തെളിഞ്ഞു.

മധ്യവര്‍ഗത്തില്‍നിന്നും അതിനു താഴെയുള്ള തട്ടുകളില്‍നിന്നും എന്‍ട്രന്‍സ് പരീക്ഷ എഴുതിയവരുടെ നിലവാരത്തേക്കാള്‍, വളരെ ഉയര്‍ന്നതാണ്, സാമൂഹികമായും സാമ്പത്തികമായും ഉന്നത ശ്രേണിയില്‍നിന്നുള്ള മത്സരാര്‍ഥികളുടെ നിലവാരവും നേട്ടവുമെന്നും ബോധ്യപ്പെട്ടു. 1996-2006 ദശകത്തില്‍ സ്വകാര്യമേഖലയില്‍ കൂടുതല്‍ എന്‍ജിനീയറിങ് കോളേജുകള്‍ അനുവദിച്ചുകൊണ്ട്, കൂടുതല്‍ വിദ്യാര്‍ഥികള്‍ക്ക് പഠനാവസരങ്ങള്‍ നല്‍കാനെടുത്ത നയപരമായ തീരുമാനമാണ്, ഈ രംഗത്ത്, കേരളത്തെ വികസന പാതയില്‍ എത്തിച്ചതെന്നതില്‍ തര്‍ക്കമില്ല.

ഈ വസ്തുത അംഗീകരിക്കുമ്പോള്‍ത്തന്നെ സാമൂഹിക, സാമ്പത്തിക ഘടകങ്ങളും ലിംഗാധിഷ്ഠിത തരംതിരിവുകളും അവസര നിഷേധങ്ങളും സത്വരമായി, അടിയന്തര പ്രാധാന്യത്തോടെ ഇനിയുള്ള നയരൂപവത്കരണത്തില്‍ പരിഗണിച്ചെങ്കില്‍ മാത്രമേ, ഉന്നത സാങ്കേതിക വിദ്യാഭ്യാസ മേഖലയിലെ നമ്മുടെ ലക്ഷ്യങ്ങള്‍ സാക്ഷാത്കരിക്കാനാകൂ. ഇന്ന് പുതിയ സാങ്കേതിക കോഴ്‌സുകള്‍ക്കുവേണ്ടി, സംസ്ഥാനം വിട്ടുപോകുന്ന വിദ്യാര്‍ഥികളെ ഇവിടെത്തന്നെ അത്തരം കോഴ്‌സുകളാരംഭിച്ച് പിടിച്ചുനിര്‍ത്തേണ്ടതുണ്ട്. സെന്റര്‍ ഫോര്‍ ഡെവലപ്പ്‌മെന്റ് സ്റ്റഡീസിലെ ഗവേഷകരായ ഇരുദയരാജന്‍, കെ.സി. സക്കറിയ എന്നിവരുടെ നിരീക്ഷണം ഈ സാഹചര്യത്തില്‍ശ്രദ്ധേയമാണ്. 2008-ല്‍ ഉന്നത സാങ്കേതിക വിദ്യാഭ്യാസത്തിനായി കേരളത്തില്‍നിന്ന് മറ്റു സംസ്ഥാനങ്ങളിലേക്കു പോയ കുട്ടികളുടെ എണ്ണം 2,41,000 ആണ്. കേരളത്തിലെ മൊത്തം പ്രവാസികളുടെ 26.4 ശതമാനമാണ് സംസ്ഥാനത്തിനു പുറത്ത് വിദ്യാഭ്യാസാവശ്യങ്ങള്‍ക്കുവേണ്ടി പോകുന്ന ആളുകളുടെ എണ്ണം. ഇതില്‍ത്തന്നെ 40 ശതമാനം പേര്‍ കര്‍ണാടകയിലും 24 ശതമാനം പേര്‍ തമിഴ്‌നാട്ടിലുമാണ്. ഉന്നത സാങ്കേതിക വിദ്യാഭ്യാസ രംഗത്ത് ഇനിയും വളരെയേറെ വികസനം ആവശ്യമാണ് എന്ന യാഥാര്‍ഥ്യത്തിലേക്കാണ് ഈ കണക്കുകള്‍ വിരല്‍ചൂണ്ടുന്നത്.

ഖജനാവിലെ പണം സാങ്കേതികവിദ്യാഭ്യാസ മേഖലയില്‍ നിരന്തരം മുടക്കുന്നതിന് സര്‍ക്കാറിന് സാധിക്കില്ല എന്ന് എല്ലാവര്‍ക്കുമറിയാം. ഈ രംഗത്ത് സ്വകാര്യമേഖലയെ അമിതമായി ആശ്രയിക്കുന്നത് അഭിലഷണീയവുമല്ല. സ്വകാര്യമേഖലയുടെ കടന്നുകയറ്റത്തിന്റെ ഫലമായി സാമ്പത്തികമായി മുന്നാക്കം നില്‍ക്കുന്ന വിഭാഗത്തിലെ കുട്ടികള്‍ സാധാരണക്കാരെ അപേക്ഷിച്ച് കൂടുതല്‍ മുതല്‍മുടക്കി ഉന്നത വിദ്യാഭ്യാസ സൗകര്യങ്ങള്‍ നേടിയെടുക്കുന്നു എന്ന ഒരാരോപണം നിലനില്‍ക്കുന്നു. ഇത് ഏറെക്കുറെ ശരിയുമാണ്. ഈ മേഖലയില്‍ സര്‍ക്കാറിന്റെ സ്വാധീനം കുറഞ്ഞുപോകുന്നുവെന്നും സ്വകാര്യസംരംഭകര്‍ സ്വാതന്ത്ര്യം ദുരുപയോഗം ചെയ്യുന്നുവെന്നും ആരോപിച്ച് സ്വകാര്യമേഖല വഹിക്കുന്ന പങ്കിനെ കുറച്ചുകാണുന്നതും ശരിയായ സമീപനമല്ല. സാങ്കേതിക വിദ്യാഭ്യാസ മേഖലയുടെ അടിസ്ഥാന ഘടനയില്‍ വിപ്ലവകരമായ മാറ്റങ്ങള്‍ വരുത്തിക്കൊണ്ട്, ആഗോള നിലവാരമുള്ള അനേകം സാങ്കേതിക വിദഗ്ധരെ നമ്മുടെ നാട്ടില്‍ സൃഷ്ടിക്കാന്‍ കഴിയുമെന്ന കാര്യത്തില്‍ സംശയം വേണ്ട. ഈ ലക്ഷ്യം മുന്‍നിര്‍ത്തിക്കൊണ്ട് വിദ്യാഭ്യാസ വിചക്ഷണര്‍, നയരൂപവത്കരണ വിദഗ്ധര്‍, വ്യവസായ പ്രതിനിധികള്‍ എന്നീ ത്രിമൂര്‍ത്തികളെ സമഗ്രമായ ആശയവിനിമയത്തിലൂടെ ഏകോപിപ്പിക്കാന്‍ കഴിഞ്ഞാല്‍ നമ്മുടെ ഭാവി ശോഭനമായിത്തീരും.

(കൊച്ചി ശാസ്ത്ര സാങ്കേതിക സര്‍വകലാശാലയിലെ സെന്റര്‍ഫോര്‍ സോഷ്യല്‍ എക്‌സ്‌ക്ലൂഷന്‍ ആന്‍ഡ് ഇന്‍ക്ലൂസീവ് പോളിസിയുടെ ഡയറക്ടറാണ് ഡി. രാജസേനന്‍. റിസര്‍ച്ച് അസോസിയേറ്റാണ് ബിനു പി. പോള്‍)